Hava kirliliği suça teşvik ediyor mu?
Seher Alp
8 min read
Dünya nüfusunun yarısından fazlası artık kentlerde yaşıyor. Çok kalabalık alanlarda seyahat etmek zorunda kalıyoruz. Dünya Sıhhat Örgütü, her 10 şahıstan 9’unun tehlikeli seviyede kirli hava soluduğunu bildiriyor.
Hava kirliliğinin yılda yaklaşık yedi milyon kişinin vefatına yol açtığı iddia ediliyor. Pekala bu sayılara yakında hava kirliliğinin neden olduğu cinayetler de mi eklenecek?
BBC Future bulguları kıymetlendirdi.
BBCÖnce imtihanlardaki tesiri araştırıldı
London School of Economics’ten araştırmacı Sefi Roth, 2011’de hava kirliliğinin tesirlerini araştırıyordu. Sıhhat üzerindeki olumsuz tesirlerin, artan hastane kabullerinin ve mevt oranlarının farkındaydı. “Ama tahminen de” diyordu, “hayatımızı öbür hallerde de etkiliyordur.”
İlk olarak hava kirliliğinin bilişsel performansı etkileyip etkilemediğini araştırdı.
Roth ile grubu farklı günlerde imtihana giren öğrencileri kıymetlendirdi, birebir vakitte o günlerdeki hava kirliliğini ölçtü. Öbür tüm değişkenler birebirdi. İmtihana giren öğrencilerin eğitim seviyesi birebirdi, tıpkı yerde lakin farklı günlerde imtihana girmişlerdi.
Roth, muvaffakiyet ortalamasının şaşırtan derecede farklı olduğunu gördü. En makûs imtihan sonuçları, havanın en kirli olduğu günlerde alınmıştı. Havanın en pak olduğu günlerde, öğrenciler daha başarılı olmuşlardı.
Roth, “Kirlilik oranının yüksek olduğu günlerde, performansın düştüğü açıkça görülüyordu” diyor: “Birkaç gün öncesi yahut sonrasında bir tesir görmedik. Lakin imtihan gününde, imtihan sonuçları kıymetli oranda düşük oldu.”
Roth, uzun vadeli tesirleri görmek için 8 ile 10 yıl sonrasını izledi. Kelam konusu imtihan öğrencilerin ilerideki eğitimi açısından son derece kıymetli olduğu için, hava kirliliğinin en yüksek olduğu günlerde en makus imtihan sonuçlarını alanların daha düşük seviyede üniversitelere girmesi ve daha düşük gelir sahibi olması mümkünlüğü büyüktü.
“Hava kirliliğinin tesiri kısa bile sürse, hayatınızın kritik bir evresine rastlamışsa, uzun vadeli tesirleri olabilir” diyor. 2016’da yapılan öbür bir araştırma da Roth’un hava kirliliğinin randımanı azaltabileceği yolundaki bulgularını destekledi.
Roth, 2018’de Londra’nın 600’den fazla seçim bölgesinde iki yıllık hata datalarını inceledi ve hem güçlü hem fakir semtlerde en çok cürmün, havanın en kirli olduğu günlerde işlendiğini belirledi.
Bu üzere temaslar kurmaktan çekinmek gerekmesine karşın, araştırmacılar ortada bir neden-sonuç alakası olabileceğine dair bulgulara rastladı.
Kirlilik bulutu nereye gitse kabahat artıyor
Aynı araştırmanın bir modülü olarak, makul bölgelerin ve kaydedilen kirlilik oranlarının vakit içinde uğradığı değişim karşılaştırıldı.
Sonuçta, bir kirli hava bulutu, rüzgar estikçe yer değiştirebiliyor ve kirliliği rastgele kentin varlıklı, fakir her semtine taşıyabiliyor.
Roth, “Bu bulutu her gün izledik ve gittiği yerlerdeki cürüm oranlarını inceledik. Bulut nereye gitse, orada hata oranı artıyordu” diyor.
Daha da değerlisi, az bir kirliliğin bile fark yarattığı görüldü.
“Mevcut hava kirliliği standartlarının altındaki seviyelerde bile, kirliliğin kabahat üzerindeki tesirinin büyük olduğunu gördük” diyor.
Bir diğer deyişle, ABD Etraf Müdafaa Kurumu’nun “iyi” dediği kirlilik seviyelerinde bile kabahat oranı yüksek.
Roth’un çalışmalarında kirliliğin cinayet ve tecavüz üzere daha büyük hatalar üzerinde büyük bir tesiri olduğuna dair bir delil bulunmadı. Lakin 2018’de yapılan bir öbür araştırma bu türlü bir ilişki muhtemelliğine işaret ediyor.
ABD’deki Massachusettes Teknoloji Enstitüsü’nden Jackson Lu’nun başkanlık ettiği araştırmada, 9 binden fazla kentte, dokuz yıllık bilgiler incelenerek ABD’nin neredeyse tamamı ele alındı.
Hava kirliliğinin adam öldürme, tecavüz, soygun, otomobil çalma, hırsızlık ve akın dahil olmak üzere altı ana cürüm kategorisini öngördüğü tespit edildi.
Kirliliğin en yüksek olduğu kentler birebir vakitte en yüksek cürüm oranlarına sahipti. Bu, öteki bir korelasyonel çalışmaydı, lakin nüfus, istihdam düzeyleri, yaş ve cinsiyet üzere faktörleri hesaba katıyordu ve kirlilik, artan cürüm düzeylerine işaret etmeye devam ediyordu.
682’den fazla ergen genç üzerinde aldatma, okuldan kaçma, hırsızlık, vandalizm ve unsur kullanımı üzere davranışlar konusunda yapılan bir diğer araştırma da bulguları destekledi.
Southern California Üniversitesi’nden Diana Younan ile takımı, PM2.5 olarak anılan bir saç telinin eninden 30 kat daha küçük parçacıkları ve 12 yıl boyunca bu parçacıklara maruz kalmanın kümülatif tesirini araştırdı.
Bir defa daha hava kirliliğinin daha çok olduğu yerlerde, makûs davranışların da fazla olduğu görüldü.
Bağlantının yalnızca sosyoekonomik durumla açıklanamayacağından emin olmak isteyen Younan’ın takımı, ebeveyn eğitimi, yoksulluk, mahallelerinin kalitesi ve başka birçok faktörü hesaba katarak mikropartiküllerin tesirini, hatası etkilediği bilinen bu öbür ögelerden ayırmaya çalıştı.
Bir bireyin ergenlik periyodundaki davranışlarının, yetişkin olarak nasıl davranacağını da gösterdiğine dikkat çeken Younan, bulgularının bilhassa de bu nedenle telaş verici olduğunu söylüyor.
Suçlu davranışlarda bulunanların okulda başarılı olmama, işsiz kalma ve unsur kullanımına alışma mümkünlüğü daha yüksek. Bu nedenle küçük yaşta müdahale kıymet taşıyor.
Beyin iltihaplanması
Bazı kirletici unsurlara maruz kalmak beyinde iltihaplanmaya neden olabiliyor.
Hava kirliliğinin ahlakı nasıl etkilediğini açıklayabilecek birçok potansiyel düzenek bulunuyor.
Örneğin Lu, yalnızca kirlilik niyetinin bile olumsuz çağrışımları yüzünden insan psikolojisini etkileyebildiğini gösterdi.
“Kirliliğin tesirlerini ruhsal olarak hissetmelerini sağladık” diyor Lu, “…sonra da orada yaşadıklarını hayal etmelerini, hayatlarının nasıl olacağını düşünmelerini istedik.”
Bunun üzerine iştirakçilerin tasalarının arttığı ve kendilerine daha çok odaklandıkları gözlemlendi. Bu iki ruh hali de saldırgan ve sorumsuzca davranışları artırabilecek reaksiyonlar.
“Bir kendini muhafaza düzeneği olarak hepimiz biliyoruz ki, telaşlı olduğumuzda birinin hızına yumruk atma olasılığımız, sakin olduğumuz vakitlere nazaran çok daha fazla” diyor Lu ve ekliyor:
“Dolayısıyla, hava kirliliği insanların telaşını artırarak davranışları olumsuz etkileyebilir.”
Yapılan deneyler, ‘kirli şartlar altındaki’ iştirakçilerin kendilerine verilen çeşitli vazifelerde hile yapma ve ödül almak için performanslarını abartma olasılıklarının daha yüksek olduğunu gösterdi.
Bu araştırma yalnızca başlangıç. Davranış değişikliklerinde Lu’nun kelamını ettiği ögeler dışında beyindeki fizyolojik değişim de dahil birçok faktör olabilir.
Kirli havayı soluduğunuzda, bedeninizdeki oksijen oranı etkileniyor ve bu da beyefendisine daha az oksijen gitmesine neden olabiliyor.
Kirli hava ayrıyeten burnu ve boğazı tahriş edebiliyor, baş ağrılarına yol açabiliyor. Bunların hepsi de konsantrasyon seviyesini azaltan şeyler.
Bazı kirletici hususlara maruz kalmak beyin iltihabına neden olabiliyor ve beynin yapısıyla hudut temaslarına ziyan verebiliyor.
Younan, “Havayı kirleten hususlar beynin ön lobuna ziyan veriyor olabilir” diyor. Bu bölge de dürtüleri, karar verme fonksiyonunu ve kendini denetim etme yetisini yakından ilgilendiriyor.
Buranın ziyan görmesi kabahat oranlarını artırmanın yanı sıra, ruh sıhhatini da olumsuz etkileyebilir.
2019 yılının Mart ayında yapılan bir araştırma, toksik, kirli havaya maruz kalan ergenlik çağındaki gençlerin, başının içinde sesler duyma yahut paranoya üzere psikotik episodlar yaşama riskinin daha yüksek olduğunu bile gösterdi.
King’s College London’dan araştırmaya başkanlık eden Joanne Newbury, şimdi neden-sonuç ilgisi kuracak durumda olmadığını, lakin bulgularının hava kirliliği ile ruh sıhhati ortasında irtibat olabileceğini gösteren çalışmaları desteklediğini söylüyor.
“Araştırmamız, hava kirliliği ile fizikî sıhhat ve demans ortasında temas olduğu yolundaki bulguları destekliyor. Bedene ziyan veren her şeyin beyefendisine de ziyan vermesi beklenir” diyor.
“Tehlikeliyse koşuya gitmeyin”
Bu alanda çalışanlar sıhhat üzerindeki olumsuz tesirleri artık güzelce bilinen hava kirliliğinin tesirleri hakkında daha büyük bir farkındalık yaratılması gerektiğini vurguluyor.
Younan, “Diğer nüfuslar ve yaş kümelerinde da birebir şeyi gösteren diğer çalışmalara muhtaçlığımız var” diyor.
Şansımıza, her gün maruz kaldığımız kirlilik oranını bir dereceye kadar denetim edebiliyoruz.
Herhangi bir anda, etrafımızdaki havanın kalitesini öğrenmek mümkün. Kirliliğin en yüksek ve en düşük olduğu günler izleniyor. Younan, “Tehlikeliyse, dışarıda koşuya gitmenizi ya da içeride çalışmanızı önermem” diyor.
Birçok ülke kirliliği azaltmak için daha katı yasalar çıkarılmasını yahut hükümetlerin müdahalesini beklerken olumlu adımlar atanlar da yok değil.
Örneğin yapılan düzenlemelerin kirliliği ve enteresan bir biçimde cürümleri da azalttığı California bunlardan biri.
Umut verici görünmesine karşın Younan, şimdi bunun bir tesadüf olup olmadığını bilmediğimizi hatırlatıyor.
Bu ortada Londra’da da egzoz gazını azaltarak çok düşük emisyon alanları yaratmak için, 2019’un Nisan ayından bu yana kent merkezine giren araçlardan emisyon standartlarına uymuyorlarsa ek fiyat alınıyor.
Roth artan hava kirliliğini denetim etmenin elimizde olduğunu umuyor, lakin tahlil bulununcaya dek farkındalığı artırmak da değerli.
Herkes kirlilik seviyesini izlemeye başlarsa, örneğin havanın en kirli olduğu günlerde dışarıda spor yapmaktan, hatta bir yerden bir yere gidip gelmekten kaçınmak mümkün.
Bu da hem bedenimizin hem beynimizin hem de davranışlarımızın faydasına olur.
